Su Yönetimi

Dünyadaki ülkeleri toplam yenilenebilir su kaynakları açısından sıralayacak olursak ülkemiz yıllık 213.6 km3 su ile 40. sırada bulunuyor. Listede 173 ülke olduğunu düşünecek olursak bizim altımızdaki 132 ülke aslında durumumuzun fena olmadığını gösterebilir. Ancak listeyi biraz daha dikkatli incelediğimizde 4. sırada, bazı eyaletlerinde artık susuzluktan yazın hortumla araba yıkamanın yasaklandığı ülke ABD'yi görüyoruz. Bunun da bize verdiği en önemli ders, su zengini ya da yoksulu, tüm devletlerin suyu doğru yönetmeleri gerektiğidir.

Suyu doğru yönetmek deyince ne anladığımız ise çok daha karışık bir konu ve herkes bunu kendi bakış açısına göre değerlendiriyor. Ben de bu sebeple kendi perspektifimden su yönetimini anlatmaya çalışacağım. 

En kaba tabiriyle su yönetimi ülkemizin 213.6 km3 toplam yenilenebilir su kaynağı ile sürdürülebilir bir biçimde yaşamını sürdürmesinin planlanması demek. Bu planlamayı yapabilmek de aslında iki önemli bilgiye dayanıyor: Nerede ve ne kadar suyumuz olduğunu ve kimin, nerede ve ne zaman suya ihtiyacı olduğunu bilmek. Buna ek olarak, uzun vadeli planlar yapabilmek için nüfusumuzun ve ekonominin nasıl büyüyeceğini kestirmenin yanı sıra iklim değişikliğinin su kaynaklarını nasıl etkileyeceğini de hesaba katabilmeliyiz.

Ülkemiz dünyanın iklim değişikliğinden en fazla etkilenecek bölgelerinden birinde bulunmaktadır. Bugün için ülkemizin yenilenebilir su kaynağının önemli bir bölümünü Doğu Anadolu'daki, özellikle kar yağışlarıyla beslenen akarsular oluşturmaktadır. Bu akarsuları besleyen yağışlar iklim değişikliği ile az da olsa azalacaktır. Ancak daha önemlisi, bu yağışlar artık kar değil yağmur şeklinde düşecektir. Bundan dolayı da eriyen kar suları ile beslenen Fırat ve Dicle'ye güvenerek hazırlanan GAP sisteminin yakın bir gelecekten itibaren planlandığı şekilde çalışmayacağı göz önüne alınmalıdır. Ayrıca artan sıcaklıklar tüm doğal ve suni göl yüzeylerindeki buharlaşmayı da arttıracağı için bugün için hesaplanan yenilenebilir su kaynağının yakın bir gelecekte buharlaşmadan dolayı azalacağı öngörülmektedir.

Nüfusumuzun ne şekilde büyüyeceği üzerine gerçekçi tahminler olsa da bu tahminler demografik yapımızın, yani kimin nerede yaşayacağını belirlemekten uzaktır. Buna fazla planlı sayılmayan büyümemiz de eklendiğinde hangi sektörlere gereksinim duyulacağını ve nerelerde su ihtiyacı olacağını kestirmek son derece güçtür. İktidara gelecek hükümetlerin gerek ekonomik büyüme, gerekse de nüfus hareketleri üzerinde önemli bir etkisi olduğundan ve bu etki bir devlet değil hükümet politikası oluşturduğundan ilk genel seçimlerin ertesini görmek zor, 20 sene sonrayı planlamak ise neredeyse imkansız.

Ancak son yıllarda artan su ve enerji ihtiyacının bizlere öğrettiği; suyun ve enerjinin ihtiyaç duyuldukları yerlerde bulunamadığıdır. Doğal su kaynakları her geçen gün azalırken İstanbul'un nüfusu her geçen gün artmaktadır. İstanbul'un su havzalarının artan nüfusun ihtiyaçlarını sürdürülebilir bir şekilde karşılaması imkansızdır. Bu durum için üretilen çözümlerin başında “çok uzaklardan su taşınması” gelmektedir. Su yönetiminin günümüzde ve gelecekteki en önemli açmazlarından biri bu noktada oluşmaktadır. İstanbul'a Melen'den ve Istrancalar'dan su getirilmektedir, ancak bu su o yörelerde de bir ihtiyaç maddesidir. Dolayısıyla bu suyu kullanmak kimin hakkıdır? Yöre halkının mı, yüzlerce kilometre uzaktaki İstanbul'un mu? Melen'deki su da bu yaz olduğu gibi yeterli olmayacak olursa bir sonraki adımda İstanbul'a su taşımak için daha uzaktaki hangi kaynağa el atılmak zorunda kalınacaktır? O kadar uzak mekanlardan suyu İstanbul'a pompalamak için gereken enerji yükü her geçen gün artacağından suyun taşınacağı uzaklığın bir son limiti olacak mıdır? Ya da bunların tamamından vazgeçerek suyu insanlara taşımak yerine insanları suyun daha bol olduğu bölgeye taşımak daha uygun bir çözüm müdür? Yani, şehirleşmenin getirdiği sorunlarla gittikçe boğuşmayı daha fazla gerektiren bir İstanbul'da yaşamak yerine istenen imkanların sunulduğu, suyu daha bol bir bölgede yaşamak düşünülebilir mi? Büyük şehirlerin su ihtiyacı arttıkça üzerinde düşünerek cevap bulmamız gereken böylesi problemlerin sayısı da artmaktadır.

Fakat bunun ötesindeki önemli sorunumuz ülkemizdeki tatlı su kaynaklarının %70'inin tarımsal sulama için kullanılıyor olmasıdır. Tarım konusunda bir düzenleme ve su kaynakları açısından bir planlama olmadığından bu suyun önemli bir kısmı bilinçsizce boşa harcanmaktadır.

Burada amaç ne devleti ne de çiftçileri suçlamaktır. Çiftçiler binlerce yıldır alışılagelmiş biçimde tarım yapmaya devam etmektedirler. Ancak artık gerek iklim değişikliği, gerekse de sulama ihtiyacının artmış olmasından dolayı aynı şekilde tarım yapmak mümkün değildir. Bugün ülkemizin çoğu bölgesinde kullanılan sulama yöntemi bundan 6000 sene önce Sümer'de kullanılan yöntemden çok da farklı değildir. Su, künklerle tarlaya taşınır ve serbestçe tarlaya yayılır. Bu tür sulama hem tarlanın ihtiyacından fazla su almasına hem de bu suyun buharlaşma nedeniyle önemli oranda kaybına yol açmaktadır. Su yönetimi açısından önemli bir adım öncelikle tarlalara verilen suyun doğru biçimde ölçülmesi; sonrasında da bu suyun en verimli şekilde kullanılmasına olanak sağlayacak damla sulama gibi yöntemlerin önce teşvik edilmesi, ardından da zorunlu kılınmasıdır. Çünkü her ne kadar hoşumuza gitmese de artık Sümer’deki gibi suyun bol olduğu günler geçti.

Su yönetimi açısından bir diğer husus da bunun tarımla ilgili olan bölümdür. Ülkemizde suyun nerede ve ne kadar bulunduğuna fazla bakılmadan ürün deseni seçilmektedir. Suyu her an biraz daha azalan ve 90,000 adet ruhsatsız kuyu bulunduran Konya Ovası'nda hala ciddi bir su yükü getiren şeker pancarı üretimi yapılmaktadır. Konya Havzası'ndaki yer altı suyunun seviyesi her sene 3 metre azalmaktadır. Bildiğiniz gibi, yer altı suları barajlar gibi bir senelik yağmurlarla eski halini alamaz. Yani yeraltı sularını kaybettiğimizde o sular kısa bir zamanda yenilenemezler. Konya Havzası'nda kullanılabilir yer altı suyunun sonuna gelmeden alınabilecek önlemlerle olası tarımın daha sürdürülebilir olması başarılabilirdi, ancak şu anda gerek su gerekse de tarım planlamasında yapılan hatalar binlerce yıldır tarım yapılan bu bölgeyi tarımın bitmek üzere olduğu bir alan haline getirmiştir.

Bu problemin varlığında çiftçileri suçlamasam da kimi tarım faaliyetlerini de sorgulamamız gerekiyor. Çiftçiler de binlerce yıldır uygulanan bilinçsiz tarım yöntemlerinde ısrar ederek ne zaman su kullanımı ölçülmek ve denetlenmek istese karşı durarak çözümdense problemin parçası oluyorlar. Ülkemizdeki bu su problemi sadece devletin yanlış politikalarının bir sonucu değildir. Bu problemi birlikte yarattık, çözümü de birlikte bulacak olan bizleriz. Ülkemiz hala dünyadaki 132 ülkeden daha fazla yenilenebilir su kaynağına sahip. Yakın gelecekte iklim değişikliği ile bunun bir kısmını kaybedecek olsak da düzgün bir su yönetimi ile sürdürülebilir bir su düzenine kavuşmamız mümkün.

Yazının yayınlanmış halini EKOIQ Ağustos 2014 sayısında bulabilirsiniz.