AB Yeşil Mutabakatının getirdiği değişiklikler

2009 yılında yayımlanan bir makale, o tarihten sonraki çevresel sürdürülebilirlik ve iklim tartışmalarının temelini oluşturdu. Başını Stockholm Resilience Center’ın çektiği bu makalenin çok sayıda yazarı sürdürülebilirlik ve gezegenin sınırlarını inceleyerek, sürdürülebilir bir yaşam için çevreye ne kadar zarar vermiş olduğumuzu ortaya koydu1. Bu sınırları da 9 başlık altında topladı2. Bu 9 başlığın en önemlisi ve belki de en tehlikelisi iklim değişikliği. 2012’de yapılan Rio+20 Konferansı, Sürdürülebilir Kalkınma Amaçlarının (SDG) temellerini atarken bu sınırları merkeze koydu. Paris İklim Anlaşması da bu sınırlar çerçevesinde oluşturuldu. Avrupa dışında bu sınırların politik arenada konuşulması fazla kabul görmediğinden AB ve kısmen de ABD ağırlıklı oluşturulan tüm politikalar gezegenin sınırları kavramı üzerine kurgulanmasına rağmen bilimsel alan dışında bu konu fazla dillendirilmiyor.

AB Yeşil Mutabakatı da aynı şekilde gezegenin sınırları üzerine kurgulandı. Buradaki amaç tüm Avrupa kıtasındaki yaşamın, üretimin ve tüketimin bu sınırları gözeterek kurgulanmasıydı. Yani tek sorun iklim değişikliği sınırı değil, ancak iklim değişikliği sınırı en belirgin görülen sınır. Buna göre AB yetki alanındaki tüm üretimin de bu sınırlar bağlamında yapılması gerektiğinden bu, doğal olarak AB içindeki üretimin masrafını hem mutlak hem de karşılaştırmalı olarak artırdı. Ancak AB Yeşil Mutabakatı bir yandan dünyayı bu sınırlar içerisinde üretim yapmaya zorlarken öte yandan da kendi üreticisini korumayı amaçlıyor.

Yeşil Mutabakat AB’ye ihracat yapan üreticilerin de AB’deki üretim kurallarına uymasını, uymuyorsa da gümrükte bir vergi ödemesini gerektiriyor. Gümrükte vergi uygulamasına da bu senenin ortasında belirlenen ağır sanayi ürünlerinden karbon vergisi alınması ile başlanacak.

Burada AB “Karbon vergisini ya kendi ülkende ödersin ya da AB sınırında bana ödersin.” temelinde bir sistem uyguluyor. Bunun arkasındaki temel prensip de bir şekilde karbonun fiyatlanarak bu dışsallığın bedelinin ödenmiş olması. Bugün için düşünülen fiyat üretimdeki her ton CO2 salımına karşılık 50€ gibi bir bedel ödenmesi. Bu bedelin de 2030 yılına kadar kademeli olarak artırılarak 100-150€ bandına çekilmesi bekleniyor. Bunun nedeni de AB’nin 2030 yılında 1990 seviyesinin %55 daha altında CO2 salacağını resmen kabul etmiş olması.

AB’ye ihracat yapan ülkelerin başında gelen Çin 2021 yılında bir karbon vergisi uygulamasına geçerek hem bu vergiyi AB’ye vermemek hem de rekabet avantajını korumak için hazırlık yapıyor.

Türkiye bu bağlamda neredeyse aynı ligde üretim yaptığı tüm ülkelerden geri kalmış durumda. Bu bariyer çok kısa zamanda ihracata yönelik üretim yapan sektörlerin karşısına çıkmış olacak. Bu bariyeri de “Ama biz üretimde kullandığımız elektriği yenilenebilir kaynaklardan satın aldık.” diyerek aşmamız mümkün değil çünkü elektrik piyasasının şeffaflığından dolayı ülkede hangi kaynaktan ne kadar elektrik üretildiği ve bunun nerede kullanıldığı biliniyor. Bu durumda bir karbon borsası kurularak karbonun fiyatlanması gerekiyor, ama bunun için de Paris Anlaşmasının meclisten geçirilmesinin ötesinde verilen niyet beyanının çok daha sıkılaştırılarak ciddi bir azaltım politikası uygulanması gerekiyor ki bu da senelerdir ortaya koyduğumuz çaba ile kıyaslandığında politikada 180 derece bir dönüş yapılması anlamını taşıyor. Bundan dolayı da ülkemizin en kısa zamanda AB ile uyumlu bir karbon vergisi uygulamasına geçmesi gerekiyor. Çünkü biz bu vergiyi alacak olursak üreticiye teşviklerle geri dönüş sağlayabiliriz. Ama biz vergi almamakta direnecek olursak ihracat yapan üreticilerin önemli bir kısmı bu alandaki rekabet avantajını kaybedecek. Bu da ülke ekonomisi açısından kabul edilebilecek bir risk değildir.

Bunun da ötesinde AB sadece ağır sanayi ile kısıtlı kalmayacak şekilde ihracat yapan tüm sektörlere bu karbon vergisini getirmeye hazırlanıyor. Ayrıca kısa zamanda da kural seti hazırlanarak aynı düşünce sisteminin üretimin gezegenin sınırlarına zarar veren her alanına yayılması bekleniyor. Yani domates üretirken sadece üretilen domatesin içinde zararlı kimyasalların kullanılmamış olması yetmeyecek, bunun ötesinde üretimde hiçbir zararlı kimyasalın kullanılmadığının kanıtlanması da gerekecek. Bu bakımdan tüm üretim sektörünü önemli değişiklikler bekliyor.

1. Rockström, J; et al. (2009), "Planetary Boundaries: Exploring the Safe Operating Space for Humanity" (PDF), Ecology and Society, 14 (2): 32, doi:10.5751/ES-03180-140232
2. https://en.wikipedia.org/wiki/Planetary_boundaries

AB Yeşil Mutabakatı Ne Zorluklar Getirecek?

 Küresel Kuzey gelişmesini tamamladıktan sonra çevre konularına çok daha fazla önem vermeye başladı. 1972 yılı “nereye kadar büyüyebiliriz?” sorusunun ortaya atıldığı ilk seneydi. Buna verilen cevap çok da iç açıcı olmadığından çevre konusundaki araştırmalar ve buna bağlı endişeler de zaman içerisinde arttı. 1992 yılında dünya devletleri Rio’da toplanarak önemli kabul ettikleri üç soruna; biyoçeşitliliğin kaybı, çölleşme ve iklim değişikliği sorunlarına çözüm olacak anlaşmalar imzaladılar ya da imzalama çalışmasına başladılar. Ülkemiz de bu anlaşmaların tümüne taraf oldu.

Bu anlaşmaların tümü ve özellikle de Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi ülkelerin Dünya’nın atmosferini korumak bakımından ciddi adımlar atmaları gerektiğini söylüyordu. Bu adımların ilk olarak gelişmiş ülkeler tarafından atılmasının öngörüldüğü Kyoto Protokolü 1997 yılında imzalandı. Özellikle Avrupa Birliği üyeleri bu protokol ile sera gazı salımlarını ciddi ölçüde sınırlamayı kabul ettiler. İleri teknolojiler açısından rekabet içerisinde olabilecekleri ABD ve Japonya da bu protokol çerçevesinde yer aldıklarından bu AB için önemli bir sorun teşkil etmedi. 

1997 yılından sonra dünya ekonomisi hızla değişti ve önce üretimin, sonra da bilim ve teknolojinin ağırlık merkezi hızla doğuya doğru kaymaya başladı. İklim açısından atılması gereken ikinci adım da küresel kuzeydeki ülkeler başta Çin olmak üzere doğuda gelişmekte olan tüm ekonomilerin de yeni bir iklim anlaşmasının parçası olmaları gerektiğini şart koşunca yeni bir anlaşmanın çıkması son derece güçleşti. Sonunda çıkan Paris Anlaşması da iklim hedeflerine ulaşma konusunda Avrupa Birliği’ne üye ülkeler dışında son derece yetersiz bir çaba içeriyordu. 

Bugün biz hariç dünyadaki (neredeyse) tüm ülkeler Paris İklim Anlaşmasının kapsadığı rejim içerisinde ekonomilerini çalıştırıyorlar. Ancak bu nokta da 2030 yılına kadar sera gazı salımlarını %55 azaltmayı kabul eden Avrupa Birliği açısından önemli bir rekabet dezavantajı yaratıyor. AB bunun ötesinde tüm üretim yöntemlerinin çevresel etkilerini en aza indirmeyi hedefleyen politikalar yürürlüğe koyduğundan birlik ekonomisi çevresel sorunları azaltmak yolunda zorlanabilecek bir duruma geldi.

Avrupa Yeşil Mutabakatı bu bağlamda iki önemli temel üzerine oturuyor. Bunların ilki doğal olarak gerek sera gazı salımı, gerekse de tüm çevresel etkilerin birliğin etki alanında en aza indirilmesidir. Bir diğeri de belki de en az bunun kadar önemli olacak şekilde, AB ile ticaret yapacak ülkelerin üretim standartlarını AB standartları ile uyumlu hale getirme yükümlülüğüdür.

“Ama biz ürünü ihraç etmeden zaten test ettiriyoruz, yoksa AB ürünü almıyor” geçmiş zamanın bir söylemidir. Artık ürettiğiniz malın içeriğinde ne olduğu kadar malı nasıl ürettiğinizle de ilgileniyor AB. “Aman, bana ne?” demek de pek mümkün değil çünkü ülkemiz ihracatın neredeyse yarısını Avrupa ülkelerine yapıyor. Bundan dolayı da oturup sakin kafayla olayları anlamak ve kısa/orta vadede değerlendirmemizi yaparak sisteme uyum sağlamamız gerekiyor. Ayrıca, “biz de başka yere satarız” düşüncesi hem kolay değil hem de standartlar bir kere oturtulduğunda diğer alıcılara da benzer yükümlülükler yüklenecek. Bu yükümlülükleri yerine getirmediğimizde de ya satacağımız malı daha ucuza satacağız ya da gümrükte oluşan masraflardan dolayı fiyat ve yakınlık avantajımızı yitireceğiz.

Gelelim ne yapmamız gerektiğine: Öncelikle neyi, nasıl ürettiğimizi ciddi biçimde kayıt altına almalıyız. Mesela, bir sektörde analiz yaparken fabrikada şu soruyu sorduk: “Peki üretimde çıkan tozları ne yapıyorsunuz?” Cevap “dışarı süpürüyoruz” şeklinde geldi. Dışarı süpürülen bu tozlar rüzgarlı bir günde hava kirliliğine de çevredeki toprakların zararlı kimyasallarla örtülmesine de neden olabiliyor. Hatta siz üretimi yaparken hiçbir tehlikeli kimyasal kullanmasanız bile ham maddeniz size ulaşana dek doğaya ciddi zarar verebiliyor. Tüm bunları artık kayıt altına almak zorundasınız, çünkü ürünü sizden ithal edecek ülkeler bu kayıtları sizden isteyecekler, belki yarın, belki yarından da yakın.

Bu bilgileri sağlamanın doğru yolu tüm üretiminiz için bir yaşam döngüsü analizi yapmaktır. Ürettiğiniz fındık da olabilir yazılım da. Hatta bir hukuk firması bile olabilirsiniz. Ne olursa olsun hepimizin bir çevresel ayak izi var artık. Avrupa Birliği bu çevresel ayak izinin AB standartlarında olması gerektiğini ve aksi takdirde gümrükte bu ürünlerin ya da hizmetlerin uygun biçimde vergilendirileceğini söylüyor. AB bu vergilendirmenin nasıl yapılacağını daha yönetmeliklerle belirlemiş değil, ama kısa vadede belirleneceğine de şüpheniz olmasın.

Yaşam döngü analizi, sizin kullandığınız ham maddenin ilk üretildiği noktadan son kullanıldığı noktaya ve hatta çöpe atılmasına ya da geri dönüştürülmesine kadar süren yaşam macerasında doğaya verdiği hasarı ölçen bir yöntemdir. Kullanımınıza göre bu analizi sadece üretim yaptığınız yerin etkisiyle sınırlayabilirsiniz veya işletmenin kapısından çıktıktan sonra ne olduğuyla ilgilenmeyebilirsiniz. Ancak gün geçtikçe ürünün beşikten mezara sorumluluğu üreticinin tarafına yönelmekte olduğundan ürettiğimiz ürünlerin künyelerini tutmak da sorumluluğumuz haline geliyor. “Ama ben bu ham maddeyi başkalarından alıyorum, onların ne yaptığını bilemem” derseniz, o zaman ham maddeniz için alışılmış üretim yöntemlerinin kullanıldığını kabul etmiş oluyorsunuz. Bu ham madde de sizin üretim ayak izinizi çok yükseltiyor ve fiyat avantajınızı düşürüyorsa tedarikçinize dönerek isteklerde bulunmaya başlıyorsunuz veya tedarikçinizi değiştiriyorsunuz. Sonuç olarak, ürettiğiniz ürünlerin veya hizmetlerin belirli standartlara uymasına mecbursanız başlangıç noktanız tüm verilerinizi toplayarak çevresel ayak izinizi ölçmek olmalıdır.

Bu çevresel ayak izinin önemli bir bölümünü de karbon ve su ayak izi oluşturuyor. AB bugün için özellikle karbon ayak izine çok önem verip bunu sınırda vergilendirme çalışmasına başlama noktasına geldi. Bu şu anlama geliyor: Siz ürettiğiniz ürünü üretirken atmosfere ne kadar karbondioksit saldığınızı ölçmek ve belgelendirmek zorundasınız. Siz yapmazsanız bunu AB sizin yerinize yaparak sınırda sizin için bir karbon vergisi belirleyecek ve ihracat yapmak için o vergiyi AB’ye ödemek zorunda kalacaksınız. Bu sınırda karbon vergisi öncelikli olarak ağır sanayi ürünlerine uygulanacak ve zaman içerisinde diğer tüm ürünleri kapsar hale gelecek.

Bunu engellemenin hiçbir yolu veya yöntemi yok. Ancak etkisini azaltabilirsiniz. Bunun için de sadece ürününüzü değil üretiminizi de AB standartlarına uygun hale getirmeniz gerekecek. Yalnız iş bununla da bitmiyor çünkü ülkemiz ne karbon salımlarını azaltmayı öngören Paris Anlaşmasını onayladı ne de karbon salımları konusunda yaptırım uyguluyor. Bundan dolayı da en kısa vadede Paris Anlaşmasını yürürlüğe koymamız gerekiyor, aksi takdirde sınırda karbon vergisi ödesek bile AB’ye ihracat yapamaz duruma gelebiliriz. Ama olay bununla da bitmeyecek. Eğer biz ülkemizde AB seviyesine uygun bir karbon vergisini kullanıma geçirmeyecek olursak, bu vergi sınırda AB’ye verilecek.

Çoğu firma şimdiden bu sınırda vergilendirme sisteminin kendilerine getireceği yükü ve rekabet avantajı kaybını hesap etmeye başlamış durumda. Bunu az da olsa düzeltmemiz mümkün. İşe de üretimi yapış şeklimizle başlamamız gerekiyor.